مجازات ­های جایگزین حبس

در این مقاله به بررسی ماهیت و شرایط مجازات های جایگزین حبس در نظام حقوق کیفری ایران خواهیم پرداخت.

مجازات حبس، به­ عنوان یكی از مهمترین مجازات ­های كیفری، امروزه پیش از پیش مورد بحث و مناقشه قرار می‌گیرد. آثار منفی و زیان ‌بار مجازات حبس برای شخص بزهکار، خانواده‌ی او و جامعه، هزینه سنگینی را تحمیل می­کند و باتوجه به غلبه معایب مجازات حبس بر فوایدش، در زمینه‌ اصلاح مجرمین و جلوگیری از تکرار جرم هم، نتوانست رسالت خود را ایفا کند و توفیقی به‌دست بیاورد و حتی در برخی مواقع اصلاح بزه­کاران آن‌ها را سخت‌تر کرده و حتی گاهی آن­ها را به مجرمان حرفه‌ای تر از گذشته تبدیل کرده است. در حقیقت مجموعة فضا و شرایط زندان نه تنها كمكی به بازپروری شخصیت محكوم و بازگرداندن او به اجتماع نمی‌كند؛ بلكه سبب هتك حرمت شدید و آسیب­های روحی و روانی می‌گردد. هم­چنین رفتارهایی كه باعث شده مجازات زندان تأثیری بر اصلاح مجرم و جرم زدائی نداشته باشد. حتی اسباب جزم زائی و مجرم پروری را نیز فراهم کند که این رفتارها بعه شرح ذیل عبارتند از؛

• سوء رفتار زندانبانان با زندانیان،
• نحوة نگهداری زندانیان،
• فساد در زندان،
• عدم رعایت بهداشت در زندان،
• شرایط اسفبار ساختمان زندان ­ها،
• پرشدن بیش از حجم پذیرش زندان ­ها.

مجازات ­های جایگزین حبس

مجازات ­های جایگزین حبس، آن دسته از مجازات ­هایی می­باشند که مقام رسیدگی­کننده، به جای حبس آن­ها را حکم می­دهد. این مجازات ­ها به ­طورمعمول به دو دسته تقسیم می­شود؛

1. مجازات ­های اختیاری جایگزین حبس؛ یعنی دادگاه مختار است که به آن­ها رأی دهد و یا ندهد.
2. مجازات ­های الزامی جایگزین حبس؛ یعنی دادگاه مجبور است که به آن مجازات ­های جایگزین رأی دهد.

نکته: دادگاه نمی­تواند به بیش از دو نوع از مجازات ­های جایگزین حبس حکم بدهد.

نکته: دادگاه باید در ضمن حکم به سنخیت و تناسب مجازات مورد حکم با شرایط و کیفیات مقرر در قانون تصریح کند.

انواع مجازات ­های جایگزین حبس

مجازات ­های جایگزین که فرد می­تواند از آن­ها استفاده کند و دادگاه یکی از آن­ها را به عنوان مجازات جایگزین برای فرد رأی می­دهد، به شرح ذیل عبارتند از؛

دوره مراقبت

دوره­ای که طی آن محکوم، به حکم دادگاه و تحت نظارت قاضی اجرای احکام به انجام یک یا چند مورد از دستورهای مندرج در تعویق مراقبتی، به شرح ذیل محکوم می­گردد؛

• در جرایم با مجازات قانونی حداکثر 3 ماه حبس تا 6 ماه،
• در جرایم با مجازات 91روز تا 6 ماه حبس 6 ماه تا 1 سال،
• در جرایمی که نوع و میزان تعزیر آن­ها در قوانین موضوعه تعیین نشده است 6 ماه تا  1 سال،
• در جرایمی با مجازات قانونی بیش از 6 ماه تا 1 سال حبس – 1 سال تا 2 سال،
• در جرایم غیر عمدی با مجازات قانونی بیش از 1 سال حبس – 2 سال تا 4 سال.

خدمات عمومی رایگان

خدماتی که با رضایت محکوم (در صورت عدم رضایت وی، مجازات حبس اجرا می­گردد) برای مدت معین و تحت نظارت قاضی اجرای احکام به شرح زیر مورد محاکمه و اجرا قرار می­گیرد؛

• در جرایم با مجازات قانونی حداکثر 3 ماه حبس – تا 270 ساعت خدمات عمومی رایگان،
• در جرایم با مجازات قانونی 91 روز تا 6 ماه حبس – 270 تا 450 ساعت،
• در جرایمی که نوع و میزان آن­ها در قوانین موضوعه تعیین نشده است – 270 تا 540 ساعت،
• در جرایمی با مجازات قانونی بیش از 6 ماه تا 1 سال حبس – 540 تا 1080 ساعت،
• در جرایم غیر عمدی با مجازات قانونی بیش از 1 سال حبس – 1080 تا 2160 ساعت.

نکته: ساعات ارائه خدمات عمومی در روز نباید مانع امرار معاش متعارف محکوم گردد.

ساعات ارائه خدمات عمومی

1. برای افراد شاغل – حداکثر 4 ساعت در روز،
2. برای افراد غیر شاغل – حداکثر 8 ساعت در روز،
3. برای افراد زیر 18 سال – حداکثر 4 ساعت در روز.

نکته: قاضی اجرای احکام می­تواند بنابه وضع جسمانی، نیاز به خدمات پزشکی، محدودیت خانوادگی و مانند این­ها، انجام خدمات عمومی را برای 1 بار در طول دوره به مدت حداکثر 3 ماه به تعویق اندازد یا تبدیل مجازات را به قاضی دادگاه صادرکننده حکم و پیشنهاد دهد.

جزای نقدی روزانه

عبارت است از یک هشتم تا یک چهارم درآمد روزانه محکوم که به شرح ذیل مورد حکم قرار می­گیرد و با نظارت اجرای احکام وصول می­گردد، در پایان هر ماه ظرف10 روز مجموع جزای نقدی روزانه آن پرداخت می­گردد؛

• در جرایم با مجازات قانونی حداکثر 3 ماه حبس – تا 180 روز جزای نقدی،
• در جرایم با مجازات قانونی 91 روز تا 6 ماه حبس – 180 روز تا 360 روز،
• در جرایمی که نوع و میزان تعزیر آن­ها در قوانین موضوعه تعیین نشده است – 180 روز تا 360 روز،
• در جرایمی با مجازات قانونی بیش از 6 ماه تا 1 سال حبس – 360 تا 720 روز،
• در جرایم غیر عمدی با مجازات قانونی بیش از 1 سال حبس – 720 روز تا 1440 روز.

جزای نقدی

میزان جزای نقدی جایگزین حبس به شرح زیر است؛

• در جرایم با مجازات قانونی حداکثر 3 ماه حبس – تا 9 میلیون ریال جزای نقدی،
• در جرایم با مجازات قانونی 91 روز تا 6 ماه حبس – از 9 میلیون ریال تا 18 میلیون ریال،
• در جرایمی که نوع و میزان تغریر آن­ها در قوانین موضوعه تعیین نشده است – از 9 میلیون ریال تا 18 میلیون ریال،
• در جرایمی با مجازات قانونی بیش از 6 ماه تا 1 سال حبس – از 18 میلیون ریال تا 36 میلیون ریال،
• در جرایمی غیر عمدی با مجازات قانونی بیش از یکسال حبس – از 36 میلیون ریال تا 72 میلیون ریال.

محرومیت از حقوق اجتماعی

قاضی می­تواند ضمن حکم به محکومیت به مجازات ­های جایگزین حبس، محکوم را به یک یا چند مجازات تبعی یا تکمیلی نیز محکوم نماید که این مجازات ­ها نباید بیش از 2 سال باشد.

شرایط اعمال مجازات ­های جایگزین حبس

طبق قانون مجازات اسلامی اعمال مجازات ­های جایگزین حبس شامل شرایط ذیل می­باشد که عبارتند از؛

• گذشت شاکی خصوصی،
• احزار جهات تخفیف،
• ملاحظه نوع جرم و کیفیت ارتکاب آن،
• ملاحظه آثار ناشی از جرم،
• ملاحظه سن، مهارت، شخصیت و سابقه جرم،
• ملاحظه وضعیت بزه­دیده و سایر اوضاع و احوال.

جرائم مشمول مجازات ­های جایگزین حبس

1. مرتکبین جرائم عمدی که حداکثر مجازات قانونی آن­ها 3 ماه حبس است،
2. مرتکبین جرائم عمدی که حداکثر مجازات قانونی آن­ها 91 روز تا 6 ماه حبس است،
3. مرتکبین جرائم عمدی که حداکثر مجازات قانونی آن­ها بیش از 6 ماه تا 1 سال حبس است،
4. مرتکبین جرائم غیرعمدی به مجازات جایگزین حبس محکوم می­شوند، مگر اینکه مجازات قانونی جرم ارتکابی بیش از 2سال حبس باشد؛ که در این حالت مجازات جایگزین حبس اختیاری است.
5. مرتکبین جرائمی که نوع یا میزان تعزیر آن­ها در قوانین مشخص نشده است.

مجازات ­های قابل تبدیل به جایگزین حبس

بسته به این ‌که جرم عمدی باشد یا غیرعمدی، نحوه تبدیل آن به مجازات جایگزین بر اساس میزان حبس اصلی متفاوت است؛

1. مجازات ­های جایگزین حبس در جرائم عمدی

• مجازات ­های الزامی جایگزین حبس

الف) در جرائم عمدی که مجازات اصلی آن‌ها تا 3 ماه حبس است، تبدیل حبس به مجازات جایگزین اجباری است،

• در جرایم عمدی که مجازات اصلی آن‌ها ۹۱ روز تا 6 ماه حبس است، تبدیل حبس به مجازات جایگزین در صورت نبود موانع مندرج در قانون، اجباری است.

• مجازات ­های اختیاری جایگزین حبس

الف- در جرایم عمدی که مجازات اصلی آن‌ها 6 ماه تا 1 ‌سال حبس است، تبدیل حبس به مجازات جایگزین در صورت نبود موانع مندرج در قانون، اختیاری است،

• در جرایم عمدی که مجازات اصلی آن‌ها بیش از 1 سال حبس است، تبدیل حبس به مجازات جایگزین در صورت نبود موانع مندرج در قانون، اختیاری است.

نکته: منظور از موانع تعیین مجازات جایگزین حبس داشتن بیش از یک فقره سابقه محکومیت قطعی به حبس تا 6 ماه یا جزای نقدی بیش از 10 میلیون ریال یا شلاق تعزیری یا 1 فقره سابقه محکومیت قطعی به حبس بیش از 6 ماه یا حد یا قصاص یا پرداخت بیش از یک پنجم دیه به‌لحاظ ارتکاب جرم عمدی و سپری نشدن 5 سال از اجرای این مجازات‌هاست.

موارد ممنوعیت اعمال مجازات جایگزین حبس در جرائم عمدی

• در جرایم علیه امنیت داخلی و خارجی کشور.
• در جرایم عمدی با حداکثر مجازات قانونی 91 روز و تا 6 ماه حبس.
• در جرایم عمدی با حداکثر مجازات قانونی بیش از 6 ماه تا 1 سال حبس که محکوم سابقه محکومیت به جرایم عمدی با مجازات ­های ذیل را داشته و از اجرای آن 5 سال نگذشته باشد؛

الف) بیش از 1 فقره، سابقه محکومیت قطعی به حبس تا 6 ماه یا جزای نقدی بیش از 10 میلیون ریال یا شلاق تعزیری،

ب) 1 فقره سابقه محکومیت قطعی به حبس بیش از 6 ماه یا حد یا قصاص یا پرداخت بیش از یک پنجم دیه.

• در جرایم عمدی متعدد اگر مجازات قانونی حداقل یکی از آن­ها بیش از 6 ماه حبس باشد.
• در جرایم عمدی با مجازات قانونی بیش از 1 سال که با احزار جهات تخفیف به کمتر از 1 سال تقلیل یافته باشد.
• در جرایم عمدی با حداکثر مجازات قانونی بیش از 1 سال.

نکته: در جرایم علیه امنیت داخلی و خارجی، قاضی نمی‌تواند حکم به جایگزین حبس صادر کند و در صورت صدور حکم به مجازات جایگزین حبس، میزان حبس اولیه را هم در حکم ذکر می‌کند تا اگر اجرای مجازات جایگزین امکان‌پذیر نشود یا محکوم‌علیه از دستور‌های دادگاه تبعیت نکند، مجازات اصلی (حبس) اجرا گردد.

2. مجازات ­های جایگزین حبس در جرائم غیرعمدی

• مجازات ­های الزامی جایگزین حبس در جرائم غیرعمدی

الف) در جرایم غیرعمدی که مجازات اصلی آن‌ها کمتر از 2 سال حبس است، تبدیل حبس به مجازات جایگزین الزامی است.

• در جرایم غیرعمدی که مجازات اصلی آن‌ها بیش از 2 سال حبس است، تبدیل حبس به مجازات جایگزین اختیاری است.
• مجازات ­های اختیاری جایگزین حبس در جرائم غیرعمدی

الف) برای آن دسته از جرایم که عمدی هستند و مجازات حبس آن­ها بیشتر از ۶ ماه می­باشد، تبدیل حبس به مجازات جایگزین الزامی است.

ب) جرایمی که غیر عمدی هستند و مجازات آن­ها بالای 2 سال حبس می­باشد، تبدیل حبس به مجازات جایگزین الزامی است.

مجازات جایگزین حبس برای نوجوانان بزهکار

مجازات‌های جایگزین حبس در مورد جرائم نوجوانان، تحت تأثیر آموزه‌های عدالت ترمیمی، بیش از هر چیز تاثیرگذار خواهد بود. مجازات‌هایی که باتوجه به جرم ارتکابی، شخصیت و پیشینه کیفری مجرم، دفعات ارتکاب جرم، وضعیت بزه‌دیده و آثار ناشی از ارتکاب جرم توسط دادگاه تعیین و با مشارکت مردم و نهادهای مدنی در اجتماع به اجرا درمی‌آیند.

اقداماتی از قبیل اعمال دوره مراقبت، اقامت در منزل، نگهداری در روزهای پایان هفته، نظارت الکترونیک، خدمات عمومی رایگان و نهادهای ارفاقی مثل تعویق صدورحکم، ترک تعقیب، تعلیق تعقیب، بایگانی‌کردن پرونده، معافیت از کیفر، میانجی‌گری کیفری، تعلیق مجازات، نظام نیمه آزادی و آزادی مشروط به مجرم فرصت می‌دهد تا درصدد جبران خطای ارتکابی و آسیب وارده به جامعه برآمده و احساس مسوولیت‌پذیری وکارآمدی در جامعه کند. هم­چنین باید در نظرداشت افراط در مجازات جایگزین حبس، بدون در نظرگرفتن بسترهای خانوادگی، محیط زندگی و شرایط اقتصادی یک نوجوان، نوعی رهاکردن وی در شرایط ناامن موجود در زندگی‌اش است که او را به سمت بزهکاری سوق داده بود و اکنون بار دیگر به همین محیط سپرده می‌شود که چه بسا باعث وقوع جرائم جدی و مزمن ‌شدن بزهکاری در وی شود.

نکته­ های مهم مجازات جایگزین حبس

• همراه بودن سایر مجازات ­ها حبس مانع صدور حکم به مجازات جایگزین حبس نیست.
• در مورد مجازات ­های جایگزین حبس معیار تعیین صلاحیت و تجدیدنظرخواهی مجازات قانونی جرم ارتکابی است.
• دادگاه ضمن تعیین مجازات جایگزین حبس، مدت مجازات حبس را نیز تعیین می­کند تا در صورت تعذر اجرای مجازات جایگزین حبس، تخلف از دستورها و یا عجز از پرداخت جزای نقدی، مجازات حبس اجرا شود.
• قاضی اجرای احکام می­تواند باتوجه به وضعیت محکوم و شرایط و آثار اجرای حکم، پیشنهاد تشدید، تخفیف، تبدیل یا توقف موقت مجازات مورد حکم را به دادگاه صادرکننده رأی پیشنهاد دهد.
• محکوم در طول دوره محکومیت به مجازات جایگزین حبس باید تغییراتی نظیر تغییر شغل و محل اقامت را که مانع یا مخل اجرای حکم باشد به قاضی اجرای احکام اطلاع دهد.
• اگر دادگاه احراز نماید که رفتار محکوم حاکی از اصلاح اوست می­تواند با پیشنهاد قاضی اجرای حکم برای یکبار بقیه ی مدت مجازات را تا نصف آن تقلیل دهد.

ضمانت اجرای مجازات ­های جایگزین حبس

• اگر محکوم از دستورات تخلف کند؛

مرتبه اول- با پیشنهاد قاضی اجرای احکام و رای دادگاه یک­ چهارم تا یک­ دوم به مجازات مورد حکم افزوده می­شود.

مرتبه دوم- با تکرار تخلف مجازات حبس اجرا می­گردد.

• اگر محکوم با رفتار عمدی خود مانع اجرای مجازات جایگزین حبس گردد، مجازات حبس اجرا می­گردد.

همانطور که ملاحظه نمودید، پرونده‌های کیفری پیچیدگی­های زیادی دارند. با بهره‌گیری از وکلای باتجربه‌  و مجرب موسسه حقوقی مهرپارسیان می­توانید، در این خصوص گام موثری در رسیدن به هدف نهایی(پیروزی در پرونده خود) برداشته  باشید. وکلای مبرز موسسه حقوقی مهرپارسیان، در حوزه دعاوی کیفری، با کلیه قوانین موجود و مربوط آشنایی کاملی دارند و به دلیل همین شناخت و تسلط، پس از بررسی پرونده یک راهکار مناسب جهت رسیدن به هدف نهایی، یعنی پیروزی انتخاب نموده و شما را در کلیه مراحل دعاوی خود، با مشاوره و راهنمایی موثرشان، همراهی می­نمایند. مطمئن باشید با انجام این امر شانس پیروزی در پرونده مذکور چند برابر خواهدشد و از این بابت خیالتان راحت خواهدبود.

جهت دریافت مشاوره با گروه مشاوره تخصصی موسسه مهرپارسیان از طریق شماره تماس 88663925 یا 88663926 یا 88663927 با ما در ارتباط باشید.