ماهیت نهاد ضبط اموال

با بررسی ماهیت نهاد ضبط اموال در نظام حقوقی ایران همراهتان هستیم.

ضبط اموال

معنی لغوی ضبط مساوی است با حفظ ­کردن، نگاه­ داشتن و تصرف­ کردن و در قبضه ­آوردن است و منظور از ضبط اموال در نظام حقوقی ایران عبارت ­است از؛ توقیف مال موجود و کشف شده یا حاصل از جرم، موقت و بدون حق برداشت است. در اموال و اشیاء مربوط به ارتکاب جرم و یا حاصل از جرم، توقیف مال به موجب دستور یا قرار یا حکم مقام صالح قانونی است و درنتیجه نفع و حقوق مالک و متصرف به شکل قانونی محفوظ و به شکل امانت در توقیف خواهدبود.

ماهیت ضبط اموال

گاه نوعی ضمانت اجرای عدم حضور متهم است،که به نفع دولت صورت می­گیرد؛

بازپرس یا دادستان درصورت صدور قرارمنع یا موقوفی تعقیب باید تکلیف اشیاء و اموال کشف شده را که دلیل یا وسیله ارتکاب جرم بوده و یا از جرم تحصیل شده یا حین ارتکاب، استعمال و یا برای استعمال اختصاص داده شده است تعیین کند تا حسب مورد مسترد، ضبط یا معدوم شود.

گاه نوعی ضمانت اجرای عدم حضور متهم است که به نفع و برای حفظ حقوق شاکی صورت می­گیرد؛

بازپرس مکلف است ضمن صدور قرار قبولی کفالت یا وثیقه، به کفیل یا وثیقه­ گذار تفهیم کند که درصورت احضار متهم و عدم حضور او بدون عذرموجه و عدم معرفی وی از ناحیه کفیل یا وثیقه ­گذار، وجه­ الکفاله وصول یا وثیقه طبق مقررات این قانون ضبط می­شود.

نکته: درمورد ضبط، دادگاه تکلیف اموال و اشیاء را تعیین می­کند.

رد اموال و اشیاء ضبط شده

لازم به ذکر است که، بازپرس و یا دادستان مکلف است مادام که پرونده نزد وی جریان دارد به تقاضای ذی­نفع و با رعایت شرایط زیر دستور رد اموال و اشیاء مذکور را صادرنماید؛

• وجود تمام یا قسمتی از آن اشیاء و اموال در بازپرسی یا دادرسی لازم نباشد.
• اشیاء و اموال، بلامعارض باشد.
• جزء اشیاء و اموالی نباشد که باید ضبط یا معدوم شود.

مفهوم ضبط اموال

عبارت ضبط که در قانون مجازات اسلامی آمده است، دارای دو مفهوم می­باشد؛

1.ضبط اموال موقت

هنگامی­که مراجع صلاحیت ­دار اشیا و اموال را ضبط می­کنند، این نوع ضبط اموال بر اساس دستور یا قرار خاص صورت می­گیرد و بر حسب مورد ضبط مال از تاریخ وقوع ضبط تا رسیدگی به موضوع در دادگاه عمومی و صدور حکم ممکن است ادامه یابد و چه­ بسا در این فاصله از سوی بازپرس یا دادستان و حتی درمواردی از سوی خود مأموران کشف جرم، اشیا و اموال ضبط شده به صاحب آن مسترد شود و توقیف مال پایان یابد.

جهات و علل ضبط موقت اموال

ضبط موقت اموال به جهات و علل زیر صورت می­گیرد

به عنوان دلیل

برخی مواقع اشیاء و اموال که برای اثبات اتهام متهم در مرحله تحقیق یا دادرسی صورت می­گیرد، که پس از رفع احتیاج به صاحب آن بازگردانده می­شود.

برای بازگرداندن

برخی مواقع اشیاء و اموال از این جهت که از جرم حاصل شده و کشف و یا از متهم به­ دست آمده و باید به صاحب آن بازگردد، ضبط می­شوند که در این موارد با مراجعه و به تقاضای مالک یا ذی­نفع در جریان تحقیق و یا محاکمه از سوی قاضی دادگاه از مال رفع توقیف شده و به صاحب آن مسترد می­شود.

برای نابود کردن

برخی مواقع اشیاء و اموال از این جهت که باید به حکم قانون معدوم شوند و یا به احتمال شمول حکم قانون برای معدوم کردن آن­ها ضبط می­شوند، که در این موارد ضبط مال ادامه پیدا می­کند تا دادگاه تکلیف آن را از این جهت که ضبط و معدوم شود تعیین کند.

برای جلوگیری از خطر به عنوان یک اقدام تأمینی

برخی مواقع اشیاء و اموال به جهت جلو­گیری از وقوع جرم و خطر جانی و مالی برای افراد و یا ورود ضرر به جامعه و به جهت خطرناک و مضر بودن ضبط می­شوند، که در این موارد ممکن است، پس از رفع حالت و یا وضع خطرناک و احتمال رفع ضرر از اشیا و اموال رفع توقیف و به صاحبان آن مسترد شوند و یا اینکه به جهت بقای وصف خطرناک و مضر بودن توقیف آن­ها ادامه یابد تا دادگاه حکم به ضبط دائم آن­ها بدهد.

برای حفظ حقوق زیان­دیده از جرم

برخی مواقع اشیاء و اموال از این جهت که حق زیان­دیده از جرم ضایع نشود و برای رفع ضرر از متضرر از جرم به­ صورت موقت ضبط می­شوند، تا زمانی­که دادگاه حکم به پرداخت حق زیان دیده از جرم صادره کند و مابقی به مالک و صاحب آن مسترد می­شود.

بنابراین ضبط اموالی که در مرحله تحقیق و کشف جرم و گاهی محاکمه متهم صورت می­گیرد، از موارد ضبط موقت اموال است که در اکثر موارد نیز به استرداد می ­انجامد و تا قبل از محاکمه متهم و یا در جریان محاکمه و صدور حکم از سوی دادگاه منجر به استردادمال به صاحب آن و به ­ندرت منجر به صدور حکم به ضبط دائم و یا نابودکردن مال ضبط شده می­شود.

2.ضبط اموال دائم

زمانی­که امکان بازگرداندن اموال حاصله از جرم به محکوم­ علیه وجود ندارد، ضبط دائم محقق شده است. در ضبط اموال دائم، مال حاصل از جرم یا مالی که وسیله ارتکاب جرم بوده توقیف شده و مالکیت آن به دولت منتقل می‌گردد. درواقع در ضبط مال به­طور دائم گرفته و ضبط می‌شود و رابطه مالکیت مالک با مال از بین می‌رود.

نکته: برخی بر این اعتقادند که ضبط دائم اموال همان مصادره اموال است. با این حال برخی از صاحب­ نظران معتقدند ماهیت ضبط دائم اموال با مصادره اموال تفاوت دارد. مصادره اموال نوعی مجازات است که به موجب حکم دادگاه بر بزهکار تحمیل می­شود. اما ضبط اموال دائم مال علی­رغم نتیجه مشابه آن با مصادره اموال دارای فرآیندی متفاوت با مصادره اموال است.